ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ, ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ & ΤΑΞΙΚΗ ΠΑΛΗ: ΜΕΡΟΣ 1ο

Υπάρχουν μερικές λέξεις που, αν και χρησιμοποιούνται, ακούμε να αναφέρονται πολύ συχνά, σχεδόν καθημερινά, και η σημασία τους παίζει εξαιρετικά σημαντικό ρόλο στη ζωή μας, δεν ξέρουμε, όπως θα οφείλαμε, τι πραγματικά σημαίνουν και αυτό γίνεται συχνά αιτία κάποιοι, είτε είναι απλά άτομα ή πολιτικοί ή ακόμα κυβερνήσεις κρατών, να το εκμεταλλεύονται. 

Είναι λοιπόν καιρός, μετά και την ολοκλήρωση των άρθρων σχετικά με τις ιδεολογίες και τις πολιτικές έννοιες, να ασχοληθούμε με την έννοια και την ουσία των λέξεων αυτών που δεν είναι άλλες από την Δημοκρατία, τα ανθρώπινα δικαιώματα και την ταξική πάλη, που σαν έννοιες αποτελούν όλες μαζί ένα θέμα αρκετά σύνθετο και όπως είναι ευνόητο αρκετά εκτεταμένο.

Σε σύγκριση με τα άρθρα που προηγήθηκαν, τα σχετικά δηλαδή με τις ιδεολογίες και τις πολιτικές έννοιες, θα προσπαθήσουμε να δώσουμε στον αναγνώστη όχι μόνον τα στοιχεία εκείνα που θα τον κάνουν να συγκρατήσει αυτά που χαρακτηρίζουν κάθε μία από τις παραπάνω έννοιες, αλλά, προχωρώντας ένα βήμα ακόμη παραπέρα, να τον βοηθήσουμε να κατανοήσει την ουσία τους, κάνοντας τον να ασχοληθεί με αυτές, αν τον ενδιαφέρει, από μόνος του ακόμη παραπέρα. Διαφορετικά, θα χανόμασταν σε πλήθος πληροφοριών που θα μας απομάκρυναν από τον βασικό μας σκοπό, δεδομένου ότι για κάθε μία από τις έννοιες αυτές έχουν γραφτεί από αρκετές σελίδες μέχρι βιβλία ολόκληρα.

Γιατί χρειάζεται να ασχοληθούμε με τις έννοιες αυτές

Η Δημοκρατία, τα ανθρώπινα δικαιώματα και η ταξική πάλη αποτελούν όλες μαζί ένα θέμα που η άγνοια του, μερική ή ολική, ενέχει ακόμη, αν και βρισκόμαστε πλέον στον 21ο αιώνα, κινδύνους, διότι μολονότι η άγνοια αυτή οδήγησε στο πρόσφατο παρελθόν στην ανάδειξη απολυταρχικών καθεστώτων και στον περιορισμό ή ακόμα και την κατάλυση της ελευθερίας του ατόμου στο όνομα της προστασίας του, μπορεί, βλέποντας σήμερα την αύξηση της δύναμης κομμάτων της άκρας Δεξιάς στις χώρες της Γαλλίας, Ολλανδίας και Αυστρίας, την αύξησης των Ναζιστών στην Γερμανία και στην Ελλάδα και την επικράτηση εθνικιστικών κυβερνήσεων στην Πολωνία και Ουκρανία, να γίνει πάλι το ίδιο, με διαφορετικά βέβαια σε σχέση με το παρελθόν προσχήματα, αιτιολογίες και σχήματα, που κατά βάθος όμως θα έχουν σαν αποτέλεσμα και πάλι την καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των αρχών της Δημοκρατίας.

Το να εμβαθύνεις όμως στο τελευταίο σκέλος του θέματος αυτού, δηλαδή την ταξική πάλη, ασκώντας και σε αυτό όσο και όπου πρέπει κριτική, είναι κάτι, ιδιαίτερα στην Ελλάδα, όχι μόνον εξαιρετικά ευαίσθητο, δεδομένου ότι αγγίζει τα πιστεύω και τις διαμορφωμένες αντιλήψεις σημαντικής μερίδας ατόμων, αλλά και επικίνδυνο, διότι μπορεί να σε ρίξει στα σαγόνια ορισμένων “καρχαριοειδών” που πιθανόν ενοχληθούν επειδή εισήλθες στον απαγορευμένο για ξένους χώρο τους και τους διατάραξες το περιβάλλον των όποιων πιστεύω τους με τα οποία χρόνια τώρα κοιμούνται.

Βλέπετε, όπως έχουν διαπιστώσει οι ψυχολόγοι “Όταν κάποια άποψη, γνώμη ή στοιχείο τείνει να απειλήσει τις ήδη υπάρχουσες πεποιθήσεις μας, όχι μόνον αμέσως απορρίπτεται αλλά θεωρείται και ως απειλή” (φαινόμενο Backfire⁽¹⁾). Με άλλα λόγια συμβαίνει το γνωστό: “Αν η πραγματικότητα συγκρούεται με την διαμορφωμένη πεποίθηση και το συναίσθημα, τότε τόσο το χειρότερο για την πραγματικότητα!”

Θεωρώ όμως ότι δεν μπορεί και δεν πρέπει σήμερα να υπάρχουν θέματα, όποια κι αν είναι αυτά, που να αποτελούν “ταμπού” και να μην έρχονται στην επιφάνεια, να εξετάζονται και να κρίνονται όπως και όλα τα άλλα, αρκεί βέβαια αυτό να γίνεται όσο το δυνατόν πιο αντικειμενικά και χωρίς λογικά άλματα, και τούτο διότι διαφορετικά θα είναι σαν να αποδεχόμαστε ότι υπάρχουν σε κάποιες ιδέες, ενός είδους θρησκευτικά δόγματα, που δεν επιδέχονται καμία συζήτηση και είναι απαγορευμένα, κάτι που αναπόφευκτα παραπέμπει στις αποστεωμένες θρησκευτικές αντιλήψεις του “πίστευε και μη ερεύνα” ή ακόμα χειρότερα στον Μεσαίωνα και στη καύση ή θανάτωση όλων όσων είχαν διαφορετική άποψη με την επικρατούσα τότε θρησκευτική αντίληψη.

Μετά τα παραπάνω και ανεξάρτητα από τους όποιους ενδοιασμούς μπορεί να υπάρχουν, το σύνολο του θέματος με το οποίο θα ασχοληθούμε είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον και τούτο διότι από τη μία εξετάζεται η ουσία ενός πολιτεύματος που οι διαχρονικές του αρχές καθόρισαν και καθορίζουν σε σημαντικό βαθμό τον τρόπο διακυβέρνησης πολλών χωρών, σε βαθμό μάλιστα που ακόμη και αν οι αρχές αυτές δεν εφαρμόζονται πλήρως στις περισσότερες, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό⁽²⁾, οι χώρες να αρέσκονται να αυτοαποκαλούνται και να αυτοανακηρύσσονται, εκμεταλλευόμενες μια γενικότερη άγνοια, ως Δημοκρατίες.

 Από την άλλη, εξετάζεται αφενός η έννοια των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, που πρωτοεμφανίστηκαν και διατυπώθηκαν πρακτικά με τους Γάλλους διαφωτιστές του 18ου αιώνα (Ρουσώ, Βολταίρος, Ντιντερό κ.ά.), τους Σκώτους και Άγγλους φιλόσοφους του 17ου και 18ου αιώνα (Λοκ, Χιούμ κ.ά.) και με το Αμερικανικό Σύνταγμα του 1787 και, ιδίως, τη γαλλική επαναστατική Διακήρυξη του 1789, όπου καθιερώθηκαν οι βασικές πολιτικές ελευθερίες και δικαιώματα κάθε ανθρώπου, και αφετέρου εξετάζεται και η θεωρία της ταξικής πάλης του Καρλ Μαρξ, η διατύπωση της οποίας ανάγεται προς το μέσα περίπου του 19^ου αιώνα, με όλα αυτά να αποτελούν ιδέες και έννοιες που προκάλεσαν και προκαλούν φιλοσοφικές συζητήσεις, με τα ανθρώπινα δικαιώματα να εμπλουτίζουν την έννοια της Δημοκρατίας και τη θεωρία της ταξικής πάλης όχι μόνον να προκαλεί κοινωνικές αναταράξεις, αλλά να εξακολουθεί ακόμη και σήμερα να είναι στο επίκεντρο συζητήσεων και αντιπαραθέσεων.

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή.

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Αθηναϊκή Δημοκρατία

Δημοκρατία, μια λέξη μυθική που πρωτοεμφανίστηκε 2,5 σχεδόν χιλιάδες πριν, μια λέξη που υποδηλώνει ένα πολίτευμα τόσο παλαιό αλλά ταυτόχρονα και τόσο νέο, αφού το σύνολο σχεδόν των χωρών του σύγχρονου κόσμου θεωρούν αναγκαίο να προσθέσουν στο όνομα τους την λέξη Δημοκρατία, ένα πολίτευμα που ενώ εφαρμόστηκε για πρώτη φορά από τον Κλεισθένη μόλις σε μια πόλη – κράτος, αυτήν της αρχαίας Αθήνας, σήμερα βρίσκει εφαρμογή, με τις όποιες παραλλαγές και διαφοροποιήσεις του σε σχέση με αυτό της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, σε χώρες με πληθυσμό εκατομμυρίων ανθρώπων.

Βέβαια, επειδή κάθε μία από τις χώρες αυτές θεωρεί ότι το πολίτευμα της είναι Δημοκρατία, επικρατεί σήμερα ένα αληθινό “κομφούζιο” με το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα να αποτελεί η Κίνα, η οποία αυτοαποκαλείται Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας, θέλοντας να τονίσει, ως τέως κομμουνιστική χώρα, ότι το πολίτευμα της πηγάζει από τον λαό και γι’ αυτό το αποκαλεί Λαϊκό, μην έχοντας προφανώς κατανοήσει, σκόπιμα προφανώς, ότι ή ίδια η Δημοκρατία είναι κατεξοχήν πολίτευμα που πηγάζει και ελέγχεται από τον λαό, ενώ ο τρόπος διακυβέρνησης της είναι, κι εδώ είναι που μένεις άφωνος, ολιγαρχικός και η οικονομία της καπιταλιστική!

Τι είναι λοιπόν αυτό το πολίτευμα και τι είναι αυτό το ουσιώδες που το έκανε όχι μόνο να επιζήσει ως βασικός τρόπος διακυβέρνησης τόσα χρόνια, αλλά και να γίνει αποδεκτό από εκατομμύρια ανθρώπους, διαφορετικών χωρών, σε διαφορετικές Ηπείρους και με διαφορετικούς πολιτισμούς, ακόμα και θρησκείες.

Για να απαντήσουμε σ’ αυτό το ερώτημα αλλά και για να ξεδιαλύνουμε τα πράγματα, γιατί υπάρχει αρκετή άγνοια σχετικά με το θέμα αυτό, άγνοια που σε συνδυασμό με την τάση να εξιδανικεύουμε κάποια πράγματα, σκόπιμα ή μη, αποκρύπτει την δυναμική της πραγματικά κοινωνικής επανάστασης που συντελέστηκε τότε, κρίνεται σκόπιμο να απαντηθούν πρώτα τρία ερωτήματα:

1.   Ποιά ήταν τα καθεστώτα που επικρατούσαν πριν τη διαμόρφωση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας;

2.   Ποια ήταν η μεταρρύθμιση εκείνη που απετέλεσε τον προάγγελο της;

3.   Τι δεν ήταν ή δεν κατήργησε η Αθηναϊκής Δημοκρατία;

Επικρατούσα κατάσταση πριν τη διαμόρφωση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας

Τα συστήματα εξουσίας τον 6ο π.Χ. αιώνα πριν τη διαμόρφωση της Δημοκρατίας ήταν η βασιλεία και η τυραννίδα. Ο Βασιλέας ως γενάρχης διοικούσε με την στήριξη των πολεμιστών και των αξιωματούχων που αυτός όριζε. Καθόριζε τους νόμους και τους φόρους, κατεύθυνε τα συλλογικά έργα και όριζε τις συνθήκες ζωής και γειτονίας. Κατείχε μεγάλες εκτάσεις γης, αποκομίζοντας έτσι τους καρπούς της, δηλαδή τον πλούτο της εποχής, και η εξουσία του δεν απέρρεε από διοικητικές διαδικασίες αλλά από κληρονομική διαδοχή, ανακηρυσσόταν δηλαδή Βασιλέας ως υιός του προηγούμενου Βασιλέα.

Αντίθετα ο τύραννος, αξιοποιώντας την διαφορά δυναμικού του δικού του γένους, αποκτούσε την εξουσία με τη βία, παρεμβαίνοντας στην κληρονομική διαδοχή της βασιλικής εξουσίας.

Η μεταρρύθμιση του Σόλωνα

Για να πάψουν οι αδικίας επί αυτών που υφίσταντο την εξουσία Βασιλέων ή Τυράννων και οι διαμάχες μεταξύ τους, ο Σόλων κατάργησε, μεταξύ άλλων μέτρων που έλαβε και μέσω της Σεισάχθειας (απόρριψη του βάρους), το δικαίωμα των ισχυρών να κάνουν δούλους τους, λόγω χρεών, τόσο αυτούς που δανειζόντουσαν όσο και τα μέλη των οικογενειών τους. Αυτό το μέτρο απετέλεσε μια ριζική ανατροπή στην νοοτροπία που επικρατούσε, αφού για πρώτη φορά θεσπίστηκε ότι ο πολίτης δεν μπορεί να είναι δούλος συμπολιτών του, εμπεδώνοντας έτσι το αίσθημα της ελευθερίας του ατόμου και ανοίγοντας τον δρόμο για τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη, αυτές που αργότερα ονομάσθηκαν με τη λέξη Δημοκρατία, λέξη που παρουσιάζεται στον Ηρόδοτο, αλλά ίσως δεν χρησιμοποιήθηκε πριν το 440-430 π.Χ.

Τι δεν ήταν ή δεν κατήργησε η Αθηναϊκής Δημοκρατία

Η Αθηναϊκή Δημοκρατία δεν ήταν ένα ιδανικό πολίτευμα, αφού:

1.  Δεν θέσπισε την ισότητα ανδρών και γυναικών, αφού δικαίωμα ψήφου είχαν μόνον οι άνδρες και μάλιστα όσοι είχαν το δικαίωμα να αποκαλούνται “πολίτες”⁽³⁾, γεγονός που απέκλειε επίσης και τους Μέτοικους καθώς και τους Δούλους.

2.   Δεν κατήργησε τις κοινωνικές τάξεις, αφού οι πολίτες διακρίνονταν ανάλογα με τα εισοδήματα τους σε 4 κατηγορίες: τους 500σιομεδιμνους⁽⁴⁾, τους Ιππείς (300σιομέδιμνοι), τους Ζευγίτες (200σιομέδιμνοι) και τους Θήτες

3.   Δεν κατάργησε την Δουλεία, αφού υπολογίζεται ότι στην πόλη των Αθηνών υπήρχαν 80.000 περίπου δούλοι που ήσαν αιχμάλωτοι πολέμου.

4.   Δεν έδωσε σ’ όλους τους “πολίτες” ίσα δικαιώματα, αφού οι Θήτες, τουλάχιστον στο αρχικό στάδιο, δεν μπορούσαν να αναλάβουν κρατικά αξιώματα. 

Αρχές Αθηναϊκής Δημοκρατίας

Ποιες όμως ήταν παρόλα αυτά οι αρχές που εισήχθησαν για πρώτη φορά σε ένα πολίτευμα, 2,5 σχεδόν χιλιάδες πριν, και το ξεχώρισαν ριζικά απ’ ότι υπήρχε προηγουμένως;

Οι αρχές αυτές ήταν μόλις τρεις, οι ακόλουθες:

1.   Ελευθερία του λόγου, με τους ομιλητές να εκφωνούν στην «εκκλησία του Δήμου» λόγους υπέρ και κατά μίας πρότασης που προετοίμαζε η «βουλή των 500» και αφορούσε τα κοινά.

2.  Δυνατότητα συμμετοχής όλων των πολιτών στην εκκλησία του Δήμου η οποία είχε τουλάχιστον τέσσερις λειτουργίες: ψήφιζε εκτελεστικά ψηφίσματα (π.χ. για την έναρξη πολέμου ή απονομή της ιδιότητας του πολίτη σε έναν ξένο), εξέλεγε ορισμένους αξιωματούχους, νομοθετούσε και δίκαζε πολιτικά εγκλήματα.

3.   Έλεγχος κάθε πολίτη από το σύνολο των πολιτών, όπως και του συνόλου, από τον ίδιο πολίτη, κάτι που γινόταν δυνατόν μέσω της Ηλιαίας, ενός είδους λαϊκού δικαστηρίου με αρμοδιότητες, μεταξύ των άλλων, την εκδίκαση πολιτικών υποθέσεων, την εξέταση των διαταγμάτων ως προς την νομιμότητα τους και τον έλεγχο των δημοσίων Λειτουργών.

Πέραν αυτών όμως των βασικών αρχών, υπήρχε και μία τέταρτη που καλόν είναι να μη μας διαφεύγει, δηλαδή ο έλεγχος της θεσμικής συμπεριφοράς και κοινωνικής ζωής των ατόμων που κατείχαν εκάστοτε αξιώματα και την εξουσία.

Χρειάζεται εδώ να αναφέρουμε, χωρίς να υπεισέλθουμε σε περαιτέρω λεπτομέρειες σχετικά με την οργάνωση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, ότι τα άτομα που θα αναλάμβαναν τις διάφορες κρατικές θέσεις, αξιώματα, ήταν απλοί πολίτες, ηλικίας 30 ετών και άνω, και είτε εκλέγονταν από την εκκλησία του Δήμου, εάν επρόκειτο για στρατιωτικά λειτουργήματα, ή με κλήρωση μεταξύ εθελοντών για όλα τα πολιτικά λειτουργήματα, την Βουλή των 500 και την Ηλιαία, με μόνη εξαίρεση τον Άρειο Πάγο.

Αξίζει επίσης να αναφέρουμε ότι για τα περισσότερα αξιώματα η διάρκεια της θητείας ήταν ένα μόλις έτος και δεν επιτρεπόταν το ίδιο άτομο, υπό κανονικές συνθήκες να υπηρετήσει την ίδια θέση δύο συνεχόμενες φορές και μάλιστα δεν μπορούσε να εκλεγεί πάνω από δύο φορές ως βουλευτής και μία φορά στις υπόλοιπες θέσεις, γεγονός που σημαίνει ότι από τότε αναγνωριζόταν ότι η μακρόχρονη παραμονή στην εξουσία διαφθείρει το άτομο και ότι η ισχυροποίηση του σε αυτήν τον καθιστά επικίνδυνο για την ίδια την Δημοκρατία, πεποιθήσεις που δυστυχώς όχι μόνον ξεχάστηκαν στις επαναστάσεις και στα κοινωνικά κινήματα του 18^ου και 20^ου αιώνα, αλλά εξακολουθούν να μας ταλαιπωρούν ακόμη και σήμερα!

Αυτές οι αρχές απετέλεσαν τα θεμέλια αυτού του πολιτεύματος που ονομάστηκε μετέπειτα, όπως αναφέραμε, Δημοκρατία, δηλαδή αυτό που δηλώνει η ίδια η λέξη, Δήμος (τμήμα μιας περιοχής και στη συνέχεια ο λαός που κατοικεί εκεί) + κράτος (ισχύς, εξουσία), κράτος του Δήμου, εξουσία του λαού, μιας και επέτρεψε στον κόσμο, τον λαό να είναι το κράτος, με άλλα λόγια οι νόμοι και οι κάθε μορφής εξουσίες να αποφασίζονται και να πηγάζουν από αυτόν τον ίδιο τον λαό.

Η πίστη στις αρχές αυτές είναι αυτή που αποτρέπει ολιγαρχικά ή δικτατορικά πολιτεύματα να επικρατούν για πολύ, ενώ η εφαρμογή τους τα εμποδίζει να ανέλθουν εύκολα στην εξουσία. Είναι λοιπόν εύκολο να αντιληφθεί κανείς τι συμβαίνει όταν ένα ή περισσότερα από αυτά τα βασικά συστατικά της Δημοκρατίας λείπουν σε μια χώρα και κατά πόσον το πολίτευμα της μπορεί να χαρακτηριστεί ότι είναι Δημοκρατικό.

Βαθύτερο νόημα της Δημοκρατίας

Οι παραπάνω αλλαγές δεν ήταν μόνον κάτι το ασύλληπτο για την εποχή τους, αν αναλογισθεί κανείς τι επικρατούσε προηγουμένως, όπως αναφέραμε, όταν συστήματα εξουσίας ήταν η βασιλεία και η τυραννίδα. Ήταν και μια δραματική αλλαγή στη νοοτροπία των πολιτών των Αθηνών. Εφόσον οι νόμοι και αυτοί που κατέχουν τα διάφορα αξιώματα αποφασίζονται και εκλέγονται αντίστοιχα από εμάς, τους πολίτες, εμείς οι πολίτες είμαστε υπεύθυνοι για το τι ψηφίζουμε και ποιους εκλέγουμε και αυτό είναι το κύριο νόημα της Δημοκρατίας, ένα νόημα που αντικατέστησε το αδιάφορο αυτός, ο Άρχων ή κάποιος άλλος, με το υπεύθυνο εμείς.

Εδώ λοιπόν έγκειται η διαχρονική αξία της Δημοκρατίας, εξηγεί γιατί η συμμετοχή όλων στην εκλογή των ατόμων που αναλαμβάνουν πολιτειακά αξιώματα είναι ανάγκη και όχι προαίρεση και τέλος εξηγεί γιατί το πολίτευμα αυτό άντεξε και αντέχει στον χρόνο αλλά και γιατί όταν το νόημα της Δημοκρατίας ξεχνιέται έρχονται μεγάλες και πολύ οδυνηρές συμφορές!

Έχει όμως κάποια σχέση το πολίτευμα της Αθηναϊκής Δημοκρατίας με την σημερινή της μορφή, αυτήν δηλαδή της αντιπροσωπευτικής, με τις διάφορε μορφές της, Δημοκρατίας; Απάντηση στο ερώτημα αυτό, δηλαδή το εάν και πόσο έχει σχέση, μαζί με το ποια είναι, τι είναι και πόσο αναγκαία είναι τα ανθρώπινα δικαιώματα για να συμπληρωθεί και ολοκληρωθεί η ουσία της Δημοκρατίας θα δοθεί στην επόμενη ανάρτηση.

Σημείωση 1: Γενικά, το φαινόμενο Backfire μας προστατεύει, μην επιτρέποντας να φανεί η πιθανή άγνοια μας, από το να απορρίψουμε ισχυρά πιστεύω που έχουμε. Έτσι, όταν μια πληροφορία ή μια απόδειξη προσπαθεί να μας διορθώσει, αυτό που καταφέρνει είναι να ισχυροποιήσει τα ήδη υπάρχοντα πιστεύω και πεποιθήσεις μας. Το φαινόμενο αυτό, με τον καιρό, μας κάνει να είμαστε ευάλωτοι και λιγότερο σκεπτικοί και επιφυλακτικοί απέναντι σε πληροφορίες που είτε τείνουν να επιβεβαιώνουν αυτά που ήδη πιστεύουμε, είτε είμαστε συναισθηματικά πιο κοντά σε αυτές ή μας αρέσουν. Το γεγονός όμως αυτό είναι αρκετά σοβαρό και σε ορισμένες περιπτώσεις εξαιρετικά επικίνδυνο, γιατί το εκμεταλλεύονται κατά κόρον τα κοινωνικά μέσα δικτύωσης (social media), διασπείροντας και αναμεταδίνοντας ανεξέλεγκτα κάθε είδους ψευδείς ειδήσεις, τα λεγόμενα fake news, πολύ συχνά τα μέσα ενημέρωσης, έντυπα και ηλεκτρονικά, για να κερδίσουν μεγαλύτερη αναγνωσιμότητα και ακροαματικότητα αντίστοιχα και βέβαια οι πολιτικοί, που για να κερδίσουν ή να παραμείνουν στην εξουσία αρέσκονται σε υποσχέσεις κάθε είδους, γεγονός που αποδίδεται πολύ χαρακτηριστικά με τους στοίχους του τραγουδιού «Άγγελος, εξάγγελος» που τραγούδησε ο Σαββόπουλος: «Τα νέα που μας έφερε ήταν όλα μια ψευτιά κι ακούγονταν ευχάριστα στ' αυτί μας. Γιατί έμοιαζε μ' αλήθεια η κάθε του ψευτιά κι ακούγοντάς τον ησύχαζε η ψυχή μας»!!

Σημείωση 2: Το Economist Intelligence Unit έχει δημοσιεύσει ένα παγκόσμιο χάρτη που με χρώματα, από το μπλε σκούρο έως το σχεδόν μαύρο, παρουσιάζονται σε αυτόν κατά πόσο οι διάφορες χώρες πληρούσαν το 2016 τα κριτήρια της πλήρους Δημοκρατίας, που είναι ο πλουραλισμός και οι εκλογικές διαδικασίες, η λειτουργία της κυβέρνησης, η πολιτική συμμετοχή, η πολιτική κουλτούρα και οι πολιτικές ελευθερίες. Έ, λοιπόν μόνον οι Σκανδιναβικές χώρες, η Ισλανδία, η Νέα Ζηλανδία, η Δανία, ο Καναδάς, η Ιρλανδία, η Ελβετία και η Αυστραλία είχαν μια βαθμολογία πάνω από το 9 με άριστα το 10, με πρώτη τη Νορβηγία και βαθμολογία 9,93. Αν ενδιαφέρεστε για την Ελλάδα, αυτή κατείχε την 44^η θέση με βαθμολογία 7,23 και με τον δείκτη που αφορά την λειτουργία της κυβέρνησης να είναι μόλις 5,36 (δεν άκουσα, είπατε τίποτα;)

Σημείωση 3: Μόνο άρρενες ενήλικοι που ήσαν Αθηναίοι πολίτες και είχαν ολοκληρώσει τη διετή (από τα 18 μέχρι τα 20) στρατιωτική τους θητεία είχαν το δικαίωμα να συμμετέχουν και να ψηφίζουν στην Εκκλησία του Δήμου. Ας σημειωθεί ότι στην κλασική Αθήνα, η ιδιότητα του πολίτη ήταν αποκλειστικό προνόμιο ενός περιορισμένου αριθμού ελεύθερων, ενήλικων αντρών που πληρούσαν τρείς βασικές προϋποθέσεις, δηλαδή και οι δύο γονείς τους να έχουν αθηναϊκή καταγωγή (όμαιμον), αν και αυτό άλλαξε αργότερα και μπορούσε να είναι μόνο ο πατέρας και σε πολύ ειδικές περιπτώσεις παραχωρείτο το δικαίωμα του πολίτη και σε μη Αθηναίους, να ομιλεί την ίδια γλώσσα (oμόγλωσσον) και να έχει την ίδια θρησκεία (ομόθρησκον). Για την Ηλιαία, που ήταν το κυριότερο δικαστήριο του αρχαίου αθηναϊκού κράτους, μέλη του μπορούσαν να γίνουν, έπειτα από κλήρωση, όλοι οι γνήσιοι Αθηναίοι πολίτες εφόσον όμως ήταν άνω των 30 ετών.

Σημείωση 4: Ο Αττικός μέδιμνος ήταν μέτρο όγκου εδώδιμων προϊόντων γης που αντιστοιχούσε σε 52-59 λίτρα περίπου, άρα οι 500μέδιμνοι παρήγαν ετησίως ~27,5 κυβικά μέτρα αγαθών, οι Ιππείς ~16,5 κ.μ. ενώ οι Ζευγίτες ~11 κ.μ.