ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΖΟΝΤΑΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ: ΜΕΡΟΣ 1ο

Δεξιός, αριστερός, φιλελεύθερος, νεοφιλελεύθερος, Θατσερισμός, νεοφιλελευθερισμός, Δεξιά, Αριστερά, Χριστιανοδημοκρατικό, Δημοκρατικό, Φιλελεύθερο, Εργατικό, Σοσιαλδημοκρατικό, Σοσιαλιστικό,  Κομμουνιστικό κόμμα και τόσα άλλα είναι έννοιες που απαντάμε καθημερινά ακούγοντας τις ειδήσεις, ομιλητές στη Βουλή και ραδιοφωνικούς σχολιαστές ή διαβάζοντας δημοσιεύσεις σε εφημερίδες, ιστοσελίδες και blogs.

Η αντίληψη που υπάρχει σχετικά με τις έννοιες αυτές, αν και πολλοί, μα πάρα πολλοί, πιστεύουν ότι είναι ξεκάθαρη, μπορεί κανείς να πει ότι είναι αρκετά μπλεγμένη και, το πιο ανησυχητικό, θολή. Ο λόγος είναι ότι για τις περισσότερες απ’ αυτές άλλη έννοια είχαν όταν πρωτοεμφανίστηκαν, διαφορετικά διαμορφώθηκαν στην πορεία του χρόνου και σήμερα η έννοια τους ποικίλει ανάλογα με τις πολιτικοοικονομικές αντιλήψεις και πιστεύω  κάθε σχεδόν ατόμου, κάθε κόμματος, αλλά ακόμα και κάθε χώρας, μιας και διαφέρουν αρκετά από χώρα σε χώρα.

Τα πράγματα περιπλέκονται ακόμη περισσότερο γιατί οι έννοιες αυτές δεν καθορίζουν μόνο διαφορετικές ομάδες ατόμων, κάτι που ήταν εύκολο αρχικά όπως θα δούμε παρακάτω, αλλά και διαφορετικές ιδεολογίες, λέξη που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Κόμη Antoine Destutt de Tracy στα τέλη του 18ου αιώνα και μπορεί να θεωρηθεί ότι χαρακτηρίζει ένα συνολικό όραμα, ένα τρόπο αντιμετώπισης των πραγμάτων ή ένα σύνολο ιδεών που προτείνει μια κοινωνική τάξη για όλη την κοινωνία.

Αλλά, ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή και ας προσπαθήσουμε, ρίχνοντας μια ιστορική, ιδεολογική και πολιτική ματιά στις παραπάνω έννοιες, να δώσουμε με συνοπτικό αλλά περιεκτικό τρόπο εκείνα τα στοιχεία που θα μας επιτρέψουν να ξεκαθαρίσουμε, έχοντας μια βασική αλλά πραγματική εικόνα, τι αυτές πραγματικά σημαίνουν και αντιπροσωπεύουν, κάτι που αποτελεί και στόχο αυτής της ανάρτησης, διότι διαφορετικά θα χανόμασταν σε ένα ατελείωτο πλήθος λεπτομερειών και απόψεων που τελικά όχι μόνο θα μας κούραζαν, αλλά και θα μας μπέρδευαν περισσότερο απ’ ότι θα μας βοηθούσαν.

Η ιστορική απαρχή των παραπάνω διακρίσεων

Ο όρος "Αριστερά" καθώς και ο αντίστοιχος όρος "Δεξιά", έχουν τις ρίζες τους στη Γαλλική Επανάσταση (1789–1799), όταν οι δύο παρατάξεις, που ήσαν μέλη της συντακτικής συνέλευσης στην επαναστατημένη Γαλλία, στις 11 Σεπτεμβρίου του 1789, κατέλαβαν τα έδρανα, στα οποία κάθονταν και την προηγουμένη μέρα, όταν δηλαδή αποφάσιζαν για την Γερουσία: Στα δεξιά της αίθουσας οι οπαδοί της Γερουσίας και στ’ αριστερά οι αντίθετοι. Το θέμα της συζήτησης ήταν ως που θα μπορούσε να φτάσει το δικαίωμα αρνησικυρίας (βέτο) του Βασιλιά . Προέκυψε όμως  το ζήτημα πως θα ονομάζονταν οι δύο αυτές παρατάξεις, δεδομένου ότι όλοι τάσσονταν υπέρ μιας βασιλευόμενης δημοκρατίας κι όλοι ήταν επαναστάτες! Η λύση τελικά βρέθηκε από τις θέσεις που κατείχαν οι υποστηριχτές των δυο απόψεων: Δεξιοί οι οπαδοί του απόλυτου βέτο, Αριστεροί οι οπαδοί εκείνου που θα είχε ανασταλτικό χαρακτήρα.

Κοινωνικο-οικονομικές θεωρίες πίσω από ιδεολογίες και ονομασίες

Γιατί σας ανέφερα όλα τα παραπάνω; Μα γιατί από τότε όχι μόνο δυο νέοι όροι προστέθηκαν στην πολιτική ορολογία: η Αριστερά, που εκφράζει, σύμφωνα με τους οπαδούς της, κάθε προχωρημένη άποψη και η Δεξιά, που εκφράζει αντίστοιχα κάθε διατήρηση και συνέχεια με την πραγματοποίηση μικρών βημάτων, αλλά και τι εννοούν οι οπαδοί κάθε μίας εξ αυτών όταν αναφέρονται στους άλλους. Έτσι, σήμερα όταν κάποιος αποκαλεί δεξιό έναν αντίθετό του, εννοεί πως είναι συντηρητικός, οπισθοδρομικός κι ενάντιος στη διεύρυνση των λαϊκών δικαιωμάτων. Κι όταν, αντίθετα, εκείνος τον αποκαλεί αριστερό, εννοεί πως είναι εξτρεμιστής, επαναστάτης και ανατρεπτικός!

Θα μπορούσε κανείς να συνεχίσει παραθέτοντας επιχειρήματα και κριτικές υπέρ της μίας ή της άλλης ιδεολογίας. Αυτό, όμως, δεν είναι ο σκοπός του άρθρου. Σκοπός του είναι να καταδείξει ότι, όπως σ’ όλες τις μορφές ζωής υπάρχει αυτό που αποκαλούμε εξέλιξη, το ίδιο υπάρχει και στις ιδεολογίες, στα κοινωνικά ρεύματα και τις αντιλήψεις. Κάπου έχουν, για συγκεκριμένους λόγους, την αφετηρία τους, προχωρούν, φθίνουν και εξαφανίζονται με την πάροδο του χρόνου ή διαμορφώνονται, αλλάζουν και προσαρμόζονται, φθάνοντας στη μορφή που παρουσιάζονται σήμερα, χωρίς αυτό να αποκλείει ότι θα παραμείνουν έτσι και αύριο. Αυτό όμως που είναι σημαντικό και πρέπει να το κρατήσουμε είναι ότι κάθε ιδεολογία, πέρα από ιδέες σχετικά με το τι πρέπει να επικρατεί σε μία κοινωνία, φέρει και σπέρματα σχετικά με τον τρόπο οργάνωσης της, πολιτική αντίληψη, καθώς και τον τρόπο λειτουργίας της οικονομίας, οικονομική αντίληψη.

Κλασικός φιλελευθερισμός

Αυτό έγινε προφανές ήδη από τον 17^ο αιώνα με τον Κλασικό φιλελευθερισμό, όπως τον ανέπτυξε ο Άνταμ Σμιθ, στον οποίο συνυπήρχαν ταυτόχρονα Συντηρητισμός, αφού αντλούσε τις αρχές του κυρίως από τις παραδόσεις, τη συλλογική ιστορία και τις πολιτιστικές κατακτήσεις,  και Οικονομικός φιλελευθερισμός που υποστήριζε την ελευθερία της αγοράς στηριζόμενος στην πεποίθηση πως η τέλεια φυσική τάξη μπορεί να πραγματοποιηθεί σε κάθε επίπεδο, εφόσον η κρατική εξουσία δεν την εμποδίζει με επιβλαβείς παρεμβάσεις, μια οικονομική ελευθερία που αποδίδεται με τον Γαλλικό όρο «laissez-faire».

Φιλελευθερισμός

Ο φιλελευθερισμός είναι μιας φιλοσοφία που συμπεριλάμβανε τα δικαιώματα της ατομικής ιδιοκτησίας και της συναίνεσης αυτών που κυβερνώνται. Για την ίδρυση του φιλελευθερισμού ως μιας ξεχωριστής φιλοσοφικής παράδοσης, που κατά τον 19^ο αιώνα ήταν ο βασικός ιδεολογικός αντίπαλος του κλασικού συντηρητισμού, συχνά πιστώνεται Τζων Λοκ (17^ος αιώνας). Ο Λοκ υποστήριξε ότι κάθε άνθρωπος έχει το φυσικό δικαίωμα στη ζωή, την ελευθερία και την ιδιοκτησία και σύμφωνα με το κοινωνικό συμβόλαιο, οι κυβερνήσεις δεν πρέπει να παραβιάζουν τα δικαιώματα αυτά. Επίσης υποστήριξε ότι υπάρχει ένα φυσικό δικαίωμα στην ελευθερία της συνείδησης, διατύπωσε δε μια γενική υπερασπιστική θέση για τη θρησκευτική ανοχή. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των Ηνωμένων Πολιτειών, η οποία γράφτηκε από τον Τόμας Τζέφερσον, απηχούσε ξεκάθαρα απόψεις του Τζωνν Λοκ ενώ η διάκριση των εξουσιών που υποστήριξε ο Βαρόνος Μοντεσκιέ, ότι δηλαδή οι εκτελεστικές, νομοθετικές και δικαστικές λειτουργίες της κυβέρνησης πρέπει να ανατίθενται σε διαφορετικούς φορείς, βασίστηκαν στη Δεύτερη Πραγματεία, σχετικά με την διακυβέρνηση, του Τζων Λοκ.

Σοσιαλισμός και Κομμουνισμός

Από την άλλη πλευρά με την έλευση της θεωρίας των Κάρλ Μαρξ και Φρίντριχ Ένγκελς, 19^ος αιώνας, οι αντιλήψεις περί Αριστεράς διευρύνθηκαν σημαντικά, περιλαμβάνοντας μια σειρά κινημάτων και ρευμάτων και συγκεκριμένα τον Σοσιαλισμό και τον Κομμουνισμό, κοινωνικά και οικονομικά συστήματα που χαρακτηρίζονται από την κοινωνική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και τη συνεταιριστική διαχείριση της οικονομίας, με την διαφορά όμως ότι στον Σοσιαλισμό η κοινωνική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής θα αντικαθιστά σταδιακά την ατομική ιδιοκτησία, λόγος για τον οποίον κατά τον Καρλ Μαρξ ο Σοσιαλισμός είναι η μεταβατική περίοδος στη μετάβαση προς τον ολοκληρωμένο Κομμουνισμό!

Νεοφιλελευθερισμός

Σαν αντίλογος στη τελείως ελεύθερη και αυτορυθμιζόμενη οικονομία, όπως την διατύπωσε ο Άνταμ Σμιθ, εμφανίζεται αρκετά αργότερα, το 1938, μεταξύ Ευρωπαίων φιλελεύθερων οικονομολόγων που προσπαθούσαν να προτείνουν έναν "Τρίτο Δρόμο" ή "Μέση Οδό" μεταξύ του κλασικού φιλελευθερισμού και του κολλεκτιβιστικού κεντρικού σχεδιασμού, μια οικονομική φιλοσοφική θεωρία, ο νεοφιλελευθερισμός.

Δεν υπάρχει μια έννοια που η σημασία της να έχει διαστρεβλωθεί και κατηγορηθεί τόσο, όσο αυτή του νεοφιλελευθερισμού και για τον λόγο αυτό επιβάλλεται να την διευκρινίσουμε περισσότερο. Πράγματι, αρκετοί οικονομολόγοι, κυρίως μαρξιστές, παρουσιάζουν τον "νεοφιλελευθερισμό" ως μία ιδεολογία που επεβλήθη από την άρχουσα τάξη για να εδραιώσει την επικράτησή της έναντι των άλλων κοινωνικών τάξεων ή ως εξαναγκασμό του κράτους να λειτουργεί με όρους των αγορών ή, ακόμα, ως η γενικότερη μετάβαση του καπιταλισμού σε νέο στάδιο, αυτό του "ολοκληρωτικού καπιταλισμού".

 Έτσι, ο όρος "νεοφιλελευθερισμός" ορίζεται πλέον διαφορετικά από τον κάθε αρθρογράφο και ομιλητή για πολλά άσχετα πράγματα ταυτόχρονα, δηλαδή σε σχέση με οποιοδήποτε πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό ή πολιτιστικό φαινόμενο του σύγχρονου κόσμου. Χαρακτηριστικό είναι ότι όλοι οι κατήγοροι του νεοφιλελευθερισμού θεωρούν την Μάργκαρετ Θάτσερ ως χαρακτηριστική του εκπρόσωπο, αν και η τελευταία εφάρμοσε στην πραγματικότητα τον «μονεταρισμό» για τη θεωρία του οποίου ο Μίλτον Φρίντμαν κέρδισε το βραβείο Νόμπελ Οικονομικών το 1976, ενώ λέγεται ότι υπήρχε πάντοτε στην τσάντα της ένα αντίγραφο του βιβλίου του Ανταμ Σμιθ πάνω στα οικονομικά, «ο Πλούτος των Εθνών».

Στην πραγματικότητα η νεοφιλελεύθερη θεωρία, αυτό δηλαδή που οι Ευρωπαίοι αντιλαμβάνονται ως "νεοφιλελευθερισμό" και προσιδιάζει σε αυτό που σήμερα αντιλαμβανόμαστε ως "σοσιαλδημοκρατία",  διαφέρει από τη laissez-faire προσέγγιση του κλασικού φιλελευθερισμού και αντιπροτείνει μία οικονομία της αγοράς που θα ελέγχεται όμως από τους κανόνες ενός ισχυρού κράτους δικαίου, ένα μοντέλο που τελικά ονομάστηκε Κοινωνική Οικονομία της Αγοράς και αργότερα εφαρμόστηκε με επιτυχία στη Σκανδιναβία και τη Γερμανία! Τελικά ο νεοφιλελευθερισμός, όπως εκφράστηκε από τον Γάλλο διανοητή Μισέλ Φουκώ το 1970 «… δεν είναι Άνταμ Σμιθ, ο νεοφιλελευθερισμός δεν είναι κοινωνία της αγοράς» και «… δεν πρέπει να συγχέεται με το laissez-faire, αλλά με την ανάγκη για συνεχή [κρατική] εποπτεία, δραστηριότητα, και ρύθμιση.»

Ιδεολογίες, πολιτικά κόμματα και πολιτική

Τελικά, όπως ήταν αναμενόμενο, οι ιδεολογίες αυτές, που εκφράστηκαν σαν κοινωνικά ρεύματα και οικονομικά συστήματα, βρήκαν με τον καιρό, εκτός από το Κομμουνιστικό σύστημα διακυβέρνησης και γενικότερα εκτός από απολυταρχικές ή δικτατορικές μορφές διακυβέρνησης, εκπροσώπηση σε πολιτικά κόμματα, αν και αυτό πολλές φορές δεν είναι απόλυτα ακριβές, δεδομένου ότι οι οικονομικές θεωρήσεις που περιλαμβάνονται π.χ. στο φάσμα της "Αριστεράς" αποτελούνται από τον Κέυνς και το Κράτος Πρόνοιας ως και την κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής και τον κεντρικό σχεδιασμό, κάτι που συμβαίνει αντίστοιχα, με άλλη βέβαια οικονομική θεώρηση και σε διαφορετικό οπωσδήποτε βαθμό, και στα καλούμενα Δεξιά και Φιλελεύθερα κόμματα, ανάλογα με το κοινωνικοοικονομικό μοντέλο που υιοθετούν.

Γενικά, θα πρέπει να σημειωθεί ότι, αν και οι ιδεολογίες έχουν την τάση να περιλαμβάνουν αφηρημένες έννοιες προς εφαρμογή στον πραγματικό κόσμο, λόγο για τον οποίο συναντώνται πολύ συχνά στο πεδίο της πολιτικής, αυτά τα δύο δεν συμπίπτουν, τουλάχιστον στην πράξη. Και εδώ συνήθως αρχίζει το μπλέξιμο, διότι η ιδεολογία, από τη φύση της, περιέχει ουτοπιστικά στοιχεία, ενώ από την άλλη πλευρά, η πολιτική περιέχει ή πρέπει να περιέχει έντονα ρεαλιστικά και πραγματιστικά στοιχεία.

Ιδεολογίες, διαχρονικές αξίες και Δημοκρατία

Πάντως, για να κλείσουμε με αυτό, δεν πρέπει να μας διαφύγει ότι οι ιδεολογίες αυτές, πλην κάποιων αναφορών από την φιλελεύθερη ιδεολογία στην ελευθερία του ατόμου και κάποιων ιδεολογικών κινημάτων ενάντια στον ρατσισμό, στον πόλεμο, στην καταστροφή του περιβάλλοντος καθώς και στην διάκριση των φύλων, δεν έδωσαν ιδιαίτερη βαρύτητα στη διάδοση των διαχρονικών αξιών, επικεντρώνοντας τελικά το ενδιαφέρον τους, τουλάχιστον κάποιες απ’ αυτές, στον τρόπο διακυβέρνησης, περισσότερο όμως και οπωσδήποτε όλες στον τρόπο διαχείρισης της οικονομίας και του παραγόμενου πλούτου, γεγονός που τις επιπτώσεις του τις αντιλαμβανόμαστε σήμερα όλο και περισσότερο. Ένα άλλο όμως θέμα, εξ ίσου σοβαρό και ακόμα ευρύτερο, είναι και το κατά πόσον οι Δημοκρατικοί θεσμοί εφαρμόζονται στη πράξη, ανεξάρτητα από επικρατούσες ιδεολογίες και ονομασίες πολιτικών κόμματων και κρατών, και αυτό ίσως θα πρέπει πλέον να μας προβληματίζει πολύ, μα πολύ σοβαρά και διαρκώς!

(Στο 2^ο μέρος της θεματικής αυτής σειράς θα δούμε πώς και κατά πόσο τα ιδεολογικά αυτά ρεύματα και οικονομικά συστήματα βρήκαν εκπροσώπηση στα διάφορα πολιτικά κόμματα και αν οι χαρακτηριστικές ονομασίες αυτών αντιστοιχούν με τις ιδεολογίες, κοινωνικές και οικονομικές, που υποτίθεται ότι εκφράζουν).