Οι ιδεολογίες
στα πολιτικά κομματα
Στο προηγούμενο αντίστοιχο άρθρο είχαμε επισημάνει 3 πράγματα:
1. Αν και οι ιδεολογίες έχουν την τάση να περιλαμβάνουν αφηρημένες
έννοιες προς εφαρμογή στον πραγματικό κόσμο, λόγο για τον οποίο συναντώνται
πολύ συχνά στο πεδίο της πολιτικής, αυτά τα δύο δεν συμπίπτουν, τουλάχιστον
στην πράξη.
2. Κάθε ιδεολογία, πέρα από ιδέες σχετικά με το τι
πρέπει να επικρατεί σε μία κοινωνία, φέρει και σπέρματα σχετικά με τον τρόπο
οργάνωσης της, πολιτική αντίληψη, καθώς και τον τρόπο λειτουργίας της
οικονομίας, οικονομική αντίληψη.
3. Όπως σ’ όλες τις μορφές ζωής υπάρχει αυτό
που αποκαλούμε εξέλιξη, το ίδιο υπάρχει και στις ιδεολογίες, στα κοινωνικά
ρεύματα και τις αντιλήψεις.
Τα παραπάνω μας βοηθούν να καταλάβουμε γιατί ένα κόμμα χρειάζεται
ιδεολογικό υπόβαθρο, γιατί η ιδεολογία του αυτή τελικά παντρεύεται αναγκαστικά
με τον τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας και την λειτουργία της οικονομίας και
τέλος γιατί υπάρχει πολλές φορές αναντιστοιχία, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο
βαθμό, μεταξύ του αρχικού ιδεολογικού υπόβαθρου των κομμάτων και της πολιτικής
που αυτά ακολουθούν.
Χαρακτηριστικό δείγμα της σύγχυσης που
υπάρχει σχετικά με τις ονομασίες των κομμάτων και τα ιδεολογικά τους πιστεύω,
κοινωνικά και πολιτικά, είναι ότι για πολιτιστικούς
και ιστορικούς λόγους στον αγγλοσαξονικό π.χ. κόσμο, οι αντίστοιχοι των Γάλλων
φιλελευθέρων ονομάζονται «συντηρητικοί», στις Ηνωμένες Πολιτείες οι
σοσιαλδημοκράτες λέγονται «φιλελεύθεροι», ενώ στη Μεγάλη Βρετανία «εργατικοί». Επίσης
ο Κλασικός φιλελευθερισμός, όπως τον ανέπτυξε ο Άνταμ Σμιθ, είναι κατά κάποιο
τρόπο «συντηρητικός». Συντηρητισμός και Οικονομικός φιλελευθερισμός έχουν γίνει
στις μέρες μας δυο έννοιες συμπληρωματικές. Δεν ήταν πάντα έτσι όμως, γιατί ο
συντηρητισμός είναι μια στάση, ο φιλελευθερισμός είναι ένας σκοπός.
Κατόπιν αυτού κρίνεται αναγκαίο να δοθούν
κάποια βασικά τουλάχιστον στοιχεία που να χαρακτηρίζουν ένα κόμμα και την
ιδεολογία του, ώστε να πάψει το φαινόμενο το όνομα ενός κόμματος να παραπέμπει
σε συγκεκριμένη ιδεολογία, άλλη να είναι ουσιαστικά αυτή που εφαρμόζει στην
πράξη και άλλα να πιστεύουν για το κόμμα αυτό οι οπαδοί του και ο υπόλοιπος
κόσμος.
Θα μπορούσαμε να
ξεπεράσουμε τη σύγχυση αυτή που επικρατεί και να ξεκαθαρίσουμε λίγο το τοπίο, χωρίς
να μπούμε σε πλήθος λεπτομερειών που τελικά ίσως μας μπερδέψουν, κατατάσσοντας
τα διάφορα κόμματα, ανεξάρτητα του πως ονομάζονται, σε τρεις μεγάλες και
γενικές κατηγορίες, δηλαδή:
1. Τα Δεξιά κόμματα
2. Τα Κεντρώα η Φιλελεύθερα και
3. Τα Αριστερά
χωρίς βέβαια να παραγνωρίζουμε ότι
όχι μόνο σε κάθε μία από τις παραπάνω κατηγορίες κατατάσσονται κόμματα, ακόμα και
ομάδες εντός των κομμάτων που υποστηρίζουν διάφορες παραλλαγές της κυρίαρχης
ιδεολογίας και της οικονομικής πολιτικής που πρέπει να εφαρμόζεται αντίστοιχα,
αλλά υπάρχουν και κόμματα που ιδεολογικά κινούνται στους ενδιάμεσους χώρους,
δηλαδή τον Κεντροδεξιό ή Κεντροαριστερό, ενώ βέβαια θα ήταν παράλειψη να μην
αναφέρομε ότι υπάρχουν και κόμματα που ιδεολογικά βρίσκονται στα άκρα των
Δεξιών και Αριστερών κομμάτων, δηλαδή στην Άκρα Δεξιά (Εθνικιστικά, Ρατσιστικά,
Φασιστικά και Ναζιστικά) και στην Άκρα Αριστερά (Επαναστατική αριστερά, Τροτσκιστές,
Μαοϊστές κλπ).
Μία ιδιαίτερη
περίπτωση είναι εκείνη των κομμάτων που καλούνται “Πράσινοι” και είναι συνήθης
ονομασία των πολιτικών κομμάτων της πολιτικής οικολογίας, μίας τάσης του
οικολογικού κινήματος που εμφανίστηκε κατά τη δεκαετία του 1970.
Δεξιά κόμματα
Σε αυτή την κατηγορία υπάγονται κυρίως κόμματα
με αντιλήψεις και θέσεις που μπορούν να χαρακτηριστούν, γενικά, ως
συντηρητικές, με την πολιτική έννοια του όρου, που αφορούν δηλαδή τη διαφύλαξη
της ιστορικής εθνικής κληρονομιάς και της θρησκείας. Ανάλογα με την εποχή
ωστόσο ο όρος Δεξιά υπόκειται σε διαφορετικές ερμηνείες. Έτσι, ως Δεξιά κόμματα
χαρακτηρίζονται στη σύγχρονη εποχή του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού, τα
κόμματα που αυτά και οι οπαδοί τους πιστεύουν στην ελεύθερη αγορά στην
οικονομία.
Στο θέμα της
οικονομίας πάντως στα κόμματα αυτά οι αντιλήψεις που επικρατούν είναι είτε πατερναλιστικές
και Κεϋνσιανές πολιτικές, όπως διατυπώθηκαν από τον Μπέντζαμιν Ντισραέλι και τον Κέυνς αντίστοιχα, είτε ασπάζονται τις
αρχές του κλασικού φιλελευθερισμού, όπως αυτές εκφράστηκαν από τον Άνταμ Σμιθ
και τον Φρίντριχ Χάγιεκ, και του μονεταρισμού στην οικονομία, όπως αυτός
διαμορφώθηκε από τον Μίλτον Φρίντμαν.
‘Έτσι σύμφωνα με την πατερναλιστική πολιτική
εάν η εργατική τάξη ζει υπό δυσχερείς οικονομικές συνθήκες, τότε και η
προνομιούχες ομάδες θα επηρεαστούν αρνητικά λόγω των αναταραχών και του
κινδύνου ξεσηκωμού. Αυτό το αλληλένδετο σχήμα υποχρεώνει τις προνομιούχες
ομάδες να ενδιαφέρονται και να προωθούν πολιτικές, "πατερναλιστικές",
που θα στοχεύουν στην εξομάλυνση των συνθηκών ζωής των μη-προνομιούχων και
συνολικά στην εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας. Κάτι αντίστοιχο αποτελεί και η
λεγόμενη Κεϋνσιανή ρύθμιση, που έχει πάρει το όνομά της από τον Κέυνς, η
αναδιανομή δηλαδή μέρους των κερδών του κεφαλαίου στις κατώτερες τάξεις, με τη
μορφή κοινωνικών και άλλων παροχών, προκειμένου να αποφεύγεται η κοινωνική
δυσαρέσκεια και οι αναταραχές.
Αντίθετα η θατσερική πολιτική στην οικονομία,
που πήρε το όνομα της από την Μάργκαρετ Θάτσερ που ήταν και ο κύριος εκπρόσωπο
της, ταυτίστηκε με τις αρχές της μείωσης των κρατικών δαπανών, της χαμηλής
φορολόγησης, του στενού ελέγχου της ροής των χρημάτων στην αγορά, ώστε να
αποφεύγεται ο πληθωρισμός, και της μείωσης του ρυθμιστικού ρόλου του κράτους
στην αγορά.
Χαρακτηριστικά
παραδείγματα τέτοιων κομμάτων είναι το Συντηρητικό κόμμα του Ηνωμένου Βασιλείου
και το Ρεπουμπλικανικό στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Παραλλαγή ενός Δεξιού
κόμματος είναι η Χριστιανοδημοκρατική Ένωση της Γερμανίας (CDU) που είναι ένα
Χριστιανοδημοκρατικό και συντηρητικό πολιτικό κόμμα στη Γερμανία. Θεωρείται ότι
βρίσκεται στην κεντροδεξιά του Γερμανικού πολιτικού φάσματος. Οι πολιτικές της
CDU περιλαμβάνουν, μεταξύ των άλλων, τον οικονομικό συντηρητισμό και τον εθνικό
συντηρητισμό. Το CDU ήταν ο πρώτος υποστηρικτής της “κοινωνικής οικονομίας της
αγοράς”, αν και το κόμμα έχει υιοθετήσει πιο φιλελεύθερες οικονομικές πολιτικές
από την θητεία του Χέλμουτ Κολ στο αξίωμα του Καγκελαρίου της Γερμανίας.
Φιλελεύθερα κόμματα
Τα φιλελεύθερα κόμματα και οι οπαδοί τους ασπάζονται ένα ευρύ φάσμα
απόψεων, ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίον κατανοούν τις αρχές αυτές, αλλά γενικά
υποστηρίζουν ιδέες, όπως η διεξαγωγή ελεύθερων και δίκαιων εκλογών, τα πολιτικά
δικαιώματα, η ελευθερία του Τύπου, η θρησκευτική ελευθερία, το ελεύθερο εμπόριο
και η ιδιοκτησία. Ο φιλελευθερισμός είναι μια πολιτική φιλοσοφία ή κοσμοθεωρία,
θεμελιωμένη στις ιδέες της ατομικής ελευθερίας αλλά και της ατομικής
ιδιοκτησίας.
Χαρακτηριστικό είναι πάντως ότι ο όρος «φιλελεύθερος» έχει διαφορετική έννοια
στις δυο πλευρές του Ατλαντικού, αφού στις ΗΠΑ ο όρος «φιλελευθερισμός» είναι
πιο κοντά στην ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία, ενώ ο ευρωπαϊκός φιλελευθερισμός
είναι καθαρός οπαδός της ελεύθερης αγοράς και κοινωνίας. Έτσι, οι οπαδοί του
αμερικανικού φιλελευθερισμού θεωρούν αναντικατάστατες τις μεγάλες κρατικές
δαπάνες, διατεινόμενοι ότι αυτές παίζουν αναδιανεμητικό ρόλο υπέρ των πιο
αδύναμων οικονομικά ομάδων και μειονοτήτων, ενώ
για τον ευρωπαϊκό φιλελευθερισμό εχθρός της ελευθερίας είναι το κράτος,
το οποίο περιορίζει την επιχειρηματική δραστηριότητα, υπό την προϋπόθεση ότι
στην περίπτωση της τελευταίας δεν παραβιάζεται ο νόμος.
Κυριότερος εκπρόσωπος των φιλελεύθερων κομμάτων είναι το Δημοκρατικό
Κόμμα των Ηνωμένων Πολιτειών, όπου οι κοινωνικά φιλελεύθεροι (σύγχρονοι
φιλελεύθεροι) και οι προοδευτικοί αποτελούν περίπου την μισή εκλογική του βάση.
Από την δεκαετία του 1890, το Δημοκρατικό Κόμμα έχει υποστηρίξει φιλελεύθερες
θέσεις (ο όρος φιλελεύθερος στην συγκεκριμένη περίπτωση αποτυπώνεται καλύτερα
με τον όρο κοινωνικός φιλελευθερισμός και όχι ως κλασικός φιλελευθερισμός).
Χαρακτηριστικό είναι ότι η κοινωνικά φιλελεύθερη και προοδευτική πλατφόρμα του
κόμματος θεωρείται ευρέως κεντροαριστερή στο πολιτικό φάσμα των ΗΠΑ.
Στο Ηνωμένο
Βασίλειο εκπρόσωπος των φιλελεύθερων κομμάτων είναι οι
«Φιλελεύθεροι Δημοκράτες», οι οποίοι αφού σχεδόν εξαφανίστηκαν από τη βρετανική
πολιτική σκηνή, τελικά ενώθηκαν με το «Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα», σχηματίζοντας
έτσι ένα κοινωνικά φιλελεύθερο κόμμα.
Αριστερά
κόμματα
Θα μπορούσαμε
να πούμε ότι στην ομάδα αυτή υπάγονται γενικά τα Σοσιαλιστικά και Κομμουνιστικά
κόμματα με όλες τις δυνατές παραλλαγές και αποχρώσεις τους. Το βασικό ιδεολογικό
υπόβαθρο αυτών των κομμάτων εκτέθηκε στο προηγούμενο άρθρο με αντίστοιχο θέμα. Θα
έλεγε, όμως, κανείς ότι δεν υπάρχει άλλος πολιτικός χώρος που οι εξελίξεις,
πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές, να τον έχουν επηρεάσει τόσο πολύ.
Η αρχή έγινε με
την Σοσιαλδημοκρατία, ένα σοσιαλιστικό κίνημα, που επηρέασε μια σειρά
παραδοσιακών σοσιαλιστικών κομμάτων που στις αρχές του 20ου αιώνα απέρριψαν την
επανάσταση και άλλες παραδοσιακές ιδέες του μαρξισμού και έλαβαν πιο
μετριοπαθείς θέσεις, τοποθετώντας στη θέση της «πάλης των τάξεων» μια τρόπον
τινά «διαπραγμάτευση των τάξεων».
Η
Σοσιαλδημοκρατία και κατά συνέπεια τα αντίστοιχα προς αυτήν κόμματα, ακόμα και τα
κόμματα που κατ’ όνομα ονομάζονται σοσιαλιστικά, υποστηρίζουν σήμερα την
ανάπτυξη του μικτού οικονομικού συστήματος και είναι πλήρως συμβατά με την
καπιταλιστική οργάνωση της παραγωγής, εφόσον αυτή είναι οικονομικά αποδοτική,
αυξάνει το γενικό επίπεδο της ευημερίας και η παραγόμενη υπεραξία κατανέμεται
με εύλογο τρόπο στους παραγωγικούς συντελεστές, υποστηρίζοντας την ανάπτυξη της
επιχειρηματικότητας, δημιουργώντας όμως και θεσμούς ελέγχου της αγοράς.
Καθοριστικό
επίσης ρόλο στις εξελίξεις αυτές, έπαιξε και
η αντίθεση των Ευρωπαίων κουμουνιστών
στον Σταλινισμό, με αποκορύφωμα την αντίθεση στις επεμβάσεις του
Σοβιετικής στρατού σε Αφγανιστάν και Πολωνία. Αποτέλεσμα ήταν η επισημοποίηση
το 1975 ενός νέου μοντέλου του κομμουνιστικού κινήματος, του ευρωκομμουνισμού,
για την ίδρυση του οποίου σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι Ενρίκο Μπερλινγκουέρ,
ηγέτης του ΚΚ Ιταλίας που προσαρμόζοντας τη μαρξιστική θεωρία στις συνθήκες τις
χώρας του πρότεινε τον λεγόμενο “ιστορικό συμβιβασμό”, ο Σαντιάγο Καρίγιο του
ΚΚ Ισπανίας και ο Ζωρζ Μαρσαί του ΚΚ Γαλλίας.
Πράγματι σε συνάντηση τους στη Ρώμη συμφωνήθηκαν οι βασικές, πολύ
σημαντικές και πλήρως διαφοροποιημένες σε σχέση με την επαναστατική θεωρία και
πρακτική του λενινισμού αρχές, μεταξύ των οποίων ήταν ότι η πορεία προς το
σοσιαλισμό θα υλοποιείτο μέσα από έναν συνεχή εκδημοκρατισμό της οικονομικής,
κοινωνικής και πολιτικής ζωής. Τις αρχές αυτές υιοθέτησαν, εκτός από τα
κομμουνιστικά κόμματα της Ιταλίας, της Ισπανίας και της Γαλλίας (για κάποιο
χρονικό διάστημα το τελευταίο), από ανάλογα κόμματα και άλλων ευρωπαϊκών χωρών.
Τέλος στις
διαφοροποιήσεις αυτές δεν πρέπει να παραληφτεί και η σημαντική επίδραση που
είχε στα Σοσιαλιστικά και Κομμουνιστικά κόμματα της εποχής η εσωτερική
κατάρρευση της ΕΣΣΔ (Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών).
Έτσι, τα
κομμουνιστικά κόμματα, όσα επέζησαν των εξελίξεων αυτών, συνήθως οργανώνονται
σε αστικού-κοινοβουλευτικού τύπου πολιτικά κόμματα, ενώ στα παραδοσιακά, που
παραμένουν πιστά στο λενινιστικό κίνημα, προβάλλεται σήμερα από ορισμένα η
αναγκαιότητα της κομμουνιστικής επαναθεμελίωσης, αφενός λόγω του τραγικού
κυρίως εκφυλισμού, από πολύ νωρίς μάλιστα, των καθεστώτων του λεγόμενου “υπαρκτού”
σοσιαλισμού και την μετατροπή των καθεστώτων αυτών σε ταξικά/εκμεταλλευτικά
καθεστώτα στο όνομα του κομμουνισμού και αφετέρου λόγω των αλλαγών που έχουν
συντελεστεί στον καπιταλισμό.
Από τα πλέον
γνωστά σήμερα κόμματα που κατατάσσονται στην ευρύτερη κατηγορία των αριστερών
κομμάτων είναι το Εργατικό κόμμα στο Ηνωμένο Βασίλειο, που είναι το κύριο κόμμα
της κεντροαριστεράς στη Βρετανία και σύμφωνα με το καταστατικό του είναι “… ένα
δημοκρατικό σοσιαλιστικό κόμμα”.
Οι εξελίξεις όμως
σε όλα τα επίπεδα, όπως ήταν φυσικό, δεν άφησαν ανεπηρέαστο και το παραδοσιακό Εργατικό
κόμμα. Το θέμα όμως με το νέο Εργατικό Κόμμα είναι, με τις καταστατικές, μεταξύ
των άλλων, αλλαγές που αφορούν την απάλειψη της δήλωσης για την κοινή
ιδιοκτησία, εάν προσεγγίζει περισσότερο, με την ολοκλήρωση της μετάλλαξής, το
νεοσυντηρητικό μοντέλο της Μάργκαρετ Θάτσερ ή το παλιό Εργατικό Κόμμα.
Τέλος, μιας και
βρίσκεται ακόμη στη κυβέρνηση, αξίζει να αναφέρουμε ότι το γαλλικό Σοσιαλιστικό
Κόμμα είναι και αυτό σοσιαλδημοκρατικό.
